Εξερευνήστε τα Σφακιά και ανακαλύψτε την αυθεντική Κρήτη

Στην περιοχή των Σφακίων γεννήθηκε και μεγαλούργησε μια θεά, πριν ο ανθρώπινος νους εφεύρει την Αρτέμιδα-προστάτιδα του κυνηγιού και των δασών. Ήταν η Βριτομάρτις (από το βριτύ = γλυκιά και το μάρτις = κοπέλα, παρθένα), η οποία λατρεύτηκε σ’ ολόκληρη την Κρήτη, αλλά και πέραν απ’ αυτή. Στον ίδιο τόπο κατέφευγε ο λαμπρός θεός Απόλλων, για να τον εξαγνίσει από το φρικτό μίασμα ο πανίσχυρος αρχιερέας Καρμάνορας. Από τότε ο Απόλλων έγινε φίλος και προστάτης των Σφακιανών. 

Το πασίγνωστο στην αρχαιότητα μαντείο της Τάρρας ήταν επίσης κτισμένο εκεί. Από την Τάρρα ξεκίνησαν ιερείς και πήγαν στη (σημερινή) Στερεά Ελλάδα όπου έκτισαν ένα νέο μαντείο, το Μαντείο των Δελφών. Στο ταξίδι τους οδηγούσε ο φίλος τους Απόλλων, μεταμορφωμένος σε Δελφίνι – όπως και η ακολουθία του. Γι’ αυτό οι Σφακιανοί έδωσαν την ονομασία «Μαντείο των Δελφών» (δηλαδή, κατά μία ερμηνεία, των δελφινιών) και το αφιέρωσαν στο θεό-φίλο τους. Στο βουνό Γκίγκιλος (βουνό που δεσπόζει πάνω από την είσοδο του φαραγγιού της Σαμαριάς) επέλεξε κι έστησε το θρόνο του ο Δίας ο Κρηταγενής, πριν τον μεταφέρει αργότερα στην κορυφή του Ολύμπου. 

Στα Σφακιά έζησε κι η πανέμορφη νεράιδα Ακακκαλίδα. Από τους γεμάτους θρύλους έρωτές της με θεούς, ήρθαν στον κόσμο οι μετέπειτα γενάρχες που έκτισαν πόλεις ξακουστές, όπως η Κυδωνία, η Νάξος, η Έφεσσος και η Οαξός. Εκεί γεννήθηκε κι ανατράφηκε επίσης ο περίφημος μουσικοσυνθέτης και τραγουδιστής Χρυσόθεμις, πρώτος νικητής στα Πύθια, στον πανελλήνιο διαγωνισμό μουσικής. Σ’ αυτό τον τόπο βασίλευσε ο Κατρέας, ο πρωτότοκος γιος του Μίνωα. 

Στο δικό του παλάτι βρισκόταν φιλοξενούμενος ο βασιλιάς της Σπάρτης Μενέλαος (ήταν εγγονός του), τότε που βρήκε ευκαιρία ο Πάρις να κλέψει την Ωραία Ελένη, αιτία του Τρωικού Πολέμου. Ακόμη και σήμερα, το φαράγγι που βρισκόταν δίπλα στο παλάτι του Κατρέα, ονομάζεται «του Κατρέ ο λαγκός» (λαγκός = φαράγγι). Στο νησί Γαύδος, την αρχαία Ωγυγία, ζούσε η νύμφη Καλυψώ, που κράτησε κοντά της για οκτώ ολόκληρα χρόνια τον πολυμήχανο Οδυσσέα, όπως το βεβαιώνει ο Όμηρος. Ακόμη, τα Σφακιά είναι η περιοχή όπου ενδημεί ο δίκταμος, φυτό με θαυματουργές ιδιότητες. 

Η παράδοση θέλει την ίδια την Αφροδίτη να μαζεύει το δίκταμο και να το δίδει ως βάλσαμο στον τραυματισμένο γιο της. Θα πρέπει επίσης να αναφερθεί ότι ο Απόστολος Παύλος έμεινε θαλασσοδαρμένος στα Σφακιά, όταν τον πήγαιναν στη Ρώμη για να τον δικάσουν.

Το παλαιότερο ίχνος κατοίκησης της Κρήτης, βρίσκεται σε ένα σπήλαιο των Σφακίων και συγκεκριμένα στη θέση 'Σκορδολάκια' στο ορεινό χωριό Ασφένδου. Το σπήλαιο βρίσκεται σε απόκρημνη πλαγιά, κοντά στο δρόμο από Ασφένδου προς Καλλικράτη. Αποτελείται βασικά από μία αίθουσα, η οποία στο παρελθόν ήταν μεγαλύτερων διαστάσεων. Το μικρό αυτό σπήλαιο έχει τεράστια αρχαιολογική σημασία, καθώς το 1960 ανακαλύφτηκαν εγχάρακτες παλαιολιθικές βραχογραφίες στο δάπεδο, κοντά στην είσοδο, πάνω σε σταλαγμιτική πλάκα. Φαίνεται βέβαιο από την θεματολογία και τον τρόπο εγχάραξης ότι οι βραχογραφίες εντάσσονται στις προϊστορικές περιόδους και πιο συγκεκριμένα ανήκουν στη νεολιθική και χρονολογούνται πριν από περίπου 7.500 έως 8.500 έτη, γεγονός που τις κάνει το παλαιότερο ίχνος κατοίκησης στο νησί.

Υπάρχουν εικονιστικά χαράγματα, με παραστάσεις ελαφιού ή αντιλόπης, τόξου με βέλη, ακοντίου, ίσως πλοίου και μικρού κλαδιού. Επίσης, υπάρχουν και αφηρημένα χαράγματα, γραμμικά και τεκτονικά, όπως και άλλα που σχηματίζονται από μικρές σκαλιστές κουκκίδες. Αυτές οι βραχογραφίες αποδεικνύουν την ύπαρξη κυνηγών στα Σφακιανά βουνά, που είτε ήταν παλαιότεροι των νεολιθικών, είτε επιβίωσαν σε νεολιθικούς χρόνους, απομονωμένοι, συνεχίζοντας μια παράδοση χιλιετιών.

Η περιοχή των Σφακίων αναφέρεται για πρώτη φορά κατά την διάρκεια των  Αραβικών επιδρομών στην Κρήτη. Μετά την κατάκτηση της Κρήτης από τους Σαρακηνούς Άραβες, το 824 μ.Χ., οι Σφακιανοί αρνήθηκαν να δηλώσουν υποταγή και οργανώθηκαν σε δική τους αυτόνομη κοινότητα με δική τους εξουσία που την ονόμαζαν γερουσία. Κατά την εκστρατεία του Νικηφόρου Φωκά για την ανακατάληψη της Κρήτης οι Σφακιανοί του προσέφεραν σημαντικές υπηρεσίες και τον ενίσχυσαν στην πολιορκία του Χάνδακα (Ηράκλειο), ο οποίος έπεσε στις 7 Μαρτίου 961 μ.Χ. Μετά την επικράτηση των Βυζαντινών, ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Φωκάς επέτρεψε στους Σφακιανούς να διατηρήσουν την τοπική τους διακυβέρνηση και τους παραχώρησε προνόμια.

Κατά τη διάρκεια της δεύτερης Βυζαντινής περιόδου κυριαρχίας στην Κρήτη (961-1204 μ.Χ.) το νησί διένυσε μία ειρηνική περίοδο. Στα Σφακιά διοικητής ορίστηκε ο ανιψιός του αυτοκράτορα Μαρίνος Σκορδύλης, ο οποίος ήρθε στην Κρήτη μαζί με εννιά από τους αδερφούς του. και με τις οικογένειές τους. Η επικράτεια της οικογένειας Σκορδύλη ξεκινούσε από το Ασκύφου, μέχρι και την περιοχή του Φραγκοκαστέλλου. Η μεγαλύτερη πόλη της επικράτειας της οικογένειας Σκορδύλη ήταν η Ανώπολη.

Το  1204 μετά την πρώτη κατάλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, η Κρήτη πέρασε σε Βενετικό έλεγχο οπού παρέμεινε μέχρι το 1669. Στο διάστημα αυτό σημειώθηκαν τουλάχιστον 27 επαναστάσεις στην Κρήτη. Οι περισσότερες από αυτές ξεπήδησαν από την περιοχή των Λευκών Ορέων, την περιοχή οπού δρούσαν οι Σφακιανοί. Στην περιοχή σημειώθηκαν πάνω από 13 εξεγέρσεις μεταξύ του 1207 και 1365. Στο διάστημα 1669-1898 η Κρήτη πέρασε σε Οθωμανικό έλεγχο. Την εποχή εκείνη άρχισε να ισχυροποιείται το ορθόδοξο βασίλειο της Ρωσίας και οι Έλληνες άρχισαν να στρέφουν τις ελπίδες τους προς τους Ρώσους. Η επιδίωξη των Ρώσων να αποκτήσουν έξοδο προς την Μαύρη θάλασσα τους οδήγησε γρήγορα σε σύγκρουση με την Οθωμανική αυτοκρατορία. Πριν τον Ρωσσοτουρκικό πόλεμο 1768-1774 η Ρωσία έστειλε πράκτορες στην Πελλοπόνησο και στα νησιά με σκοπό να ξεσηκώσει τον τοπικό πληθυσμό εναντίον των Τούρκων.

Ένας από αυτούς τους πράκτορες συναντήθηκε με τον κρητικό οπλαρχηγό Ιωάννη Βλάχο, γνωστότερο ως Δασκαλογιάννη και τον παρακίνησε να ξεκινήσει επανάσταση. Αν και οι κρητικοί δεν ήταν έτοιμοι για ένα τέτοιο εγχείρημα ελπίζοντας σε βοήθεια από τους Ρώσους ξεκίνησαν την επανάσταση το 1770, όταν εμφανίστηκε στο Αιγαίο ο στόλος του Αλέξιου Ορλώφ. Οι Κρητικοί τελικά αφέθηκαν αβοήθητοι από τους Ρώσους να αντιμετωπίσουν τον Τουρκικό στρατό, ο οποίος σύντομα κατάφερε να καταστείλει την επανάσταση. Ο Δασκαλογιάννης παραδόθηκε και εκτελέστηκε στο Ηράκλειο μετά από βασανιστήρια και αφού τον έγδαραν ζωντανό ενώπιον του αδελφού του, επειδή αρνήθηκε να προδώσει τους ανθρώπους του. Οι Σφακιανοί αν και υπέστησαν μεγάλες φθορές από την αποτυχημένη επανάσταση του 1770 κατάφεραν να ανασυνταχθούν και εμφανίζονται ξανά ισχυροί κατά το ξέσπασμα της επανάστασης του 1821. Στην επανάσταση του 1821 συμμετείχαν σχεδόν από το ξεκίνημά της και χάρη κυρίως στις δικές τους δυνάμεις, κατάφεραν να διατηρήσουν την επανάσταση στην Κρήτη μέχρι το 1830.

Η μισή σχεδόν στρατιωτική δύναμη των επαναστατημένων Κρητικών προερχόταν από τα Σφακιά. Το 1828 κατέφθασε στην Κρήτη ο στρατηγός Χαζημιχάλης Νταλιάνης με σκοπό να αναζωπυρώσει την επανάσταση στο νησί. Τον Μάρτιο του 1828 κατέφθασε στα Σφακιά οπού τον υποδέχτηκαν με τιμές. Σύντομα κινήθηκε εναντίον του τουρκικό στρατιωτικό σώμα από το Ηράκλειο. Ο Νταλιάνης προτίμησε να το αντιμετωπίσει στο Φραγκοκάστελλο, αγνοώντας τις συμβουλές των Σφακιανών που τον προέτρεπαν να πολεμήσει στα υψώματα. Στη μάχη που διεξήχθη στο Φραγκοκάστελλο στις 17 Μαΐου 1828 οι Έλληνες επαναστάτες ηττήθηκαν και οι περισσότεροι έπεσαν νεκροί. Στη συνέχεια οι Τούρκοι στράφηκαν κατά των Σφακιανών που ήταν οχυρωμένοι στα ορεινά. 

Η κύρια  μάχη διεξήχθη στην κοιλάδα του Κόρακα οπού το Τουρκικό σώμα είχε τεράστιες απώλειες και τράπηκε σε φυγή. Οι Σφακιανοί συμμετείχαν και στις επαναστάσεις του 1841, 1858 και 1866-67. Μετά την απελευθέρωση της Κρήτης και την ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος το 1912, η περιοχή των Σφακίων αποτέλεσε νομό, κατόπιν επαρχία, ενώ από το 1998 αποτελεί διευρυμένο δήμο.

Πρωταρχική μορφή κατοικίας το Σφακιανό μονόσπιτο, ανήκει σε έναν από τους πλέον αρχέγονους τύπους της Μεσογείου. Το Σφακιανό καμαρωτό πλατυμέτωπο μονόσπιτο, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μνημεία για την ιστορία του πολιτισμού και τη λαογραφία της περιοχής. Στο δρόμο που ακολούθησε στην εξέλιξη του, παραμένει σταθερά δεμένο με την πρωταρχική του μορφή και παράδοση.

Στο μονόσπιτο έρχεται να προστεθεί το παράσπιτο, το Πυργόσπιτο, η καμινάδα με τον ανηφορά, ο εξώστης και ο όροφος. Μια από τις πιο γνήσιες μορφές του Σφακιανού μονόσπιτου, είναι εκείνη που επικρατεί στον Καλλικράτη. Η μορφή αυτή συναντάται αυτούσια σε όλα τα χωριά των Σφακίων πλην της Χώρας. Είναι το σπίτι με την καμάρα, το "καμαρόσπιτο". Με την παρεμβολή της καμάρας συντελείται ένας διαχωρισμός που χωρίς να διασπά την ενότητα του εσωτερικού, δημιουργεί ιδιαίτερους χώρους με λειτουργική αυτονομία που εξασφαλίζουν σωστή εκμετάλλευση στο κτίσμα, αφαιρώντας κάθε ίχνος μονοτονίας. Το ‘μπροσγιαλίτικο σπίτι’ στη Χώρα Σφακίων εκφράζει το άλλο μεγάλο στοιχείο των Σφακίων , τη θάλασσα, όχι μόνο σαν φυσικό περίγυρο, αλλά κυρίως σαν πηγή πλούτου και ευημερίας. Είναι το σπίτι του μεσοαστού. Στο ισόγειο βρίσκεται η κουζίνα, η μεγάλη αίθουσα και στοά που λέγεται καμάρα ή χαγιάτι . Ο όροφος εκτείνεται μόνο στο χώρο που αντιστοιχεί στη μεγάλη αίθουσα και χρησιμοποιεί τις ευρύχωρες ταράτσες που καλύπτουν τη κουζίνα και τη στοά. Η επικοινωνία με τον όροφο και τον οντά, εξασφαλίζεται είτε με εσωτερική ξύλινη σκάλα, είτε με εξωτερική λίθινη. Όσο και αν το κτίσμα είναι πιο περιποιημένο, επικρατεί και εδώ η γυμνή μορφή που την συνθέτουν τα απλά ευθύγραμμα στοιχεία, με την παρεμβολή του ημικυκλικού τόξου στην όψη του προστώου.